واحد خبر mobile.ir : در دهه‌های اخیر تولید و استفاده از تجهیزات الکترونیکی با شتاب بالایی در حال گسترش بوده و در نتیجه زباله‌های مربوط به آن‌ها نیز با سرعت زیادی افزایش یافته است. تا جایی که زباله الکترونیک به راحتی جایگاه سریع‌ترین نرخ رشد را در میان انواع مختلف زباله به خود اختصاص داده است.

اثرات مخرب ناشی از دور ریختن یا بازیافت نادرست این نوع زباله از یک سو و ارزش بالای آن‌ها از سوی دیگر، مدیریت زباله‌های الکترونیکی را به دغدغه و معضلی مهم برای جامعه جهانی بدل نموده است.

ماهیت و میزان تولید زباله الکترونیک

به هرگونه قطعات و تجهیزات الکترونیکی یا الکتریکی رها شده، از رده خارج و بلااستفاده، زباله الکترونیک یا e-waste گفته می‌شود. بسیاری از دستگاه‌های مورد استفاده توسط انسان‌ها تولید زباله الکترونیکی می‌کند. از کامپیوترهای شخصی گرفته تا تلویزیون‌ها، دوربین‌ها، ابزارهای صوتی، لوازم برقی خانگی، کنسول‌های بازی، گوشی‌ها و پوشیدنی‌های هوشمند همگی پس از خرابی، اتمام عمر مفید و بی‌استفاده ماندن، زباله الکترونیک محسوب می‌شوند. پیشرفت سریع تکنولوژی و ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی در جوامع بشری موجب شده است تا تولید این نوع زباله روز به روز افزایش یابد. تنها در سال 2018 میلادی حدود 50 میلیون تن زباله الکترونیکی گزارش شده که ارزش آن در حدود 62.5 میلیارد دلار تخمین زده شده و به اصطلاح یک سونامی از زباله الکترونیکی محسوب می‌شود. بر اساس آمارهای جمع‌آوری شده در سال 2016، بیش‌ترین سطح تولید سالانه زباله الکترونیک با میزان 17.3 کیلوگرم به ازای هر نفر متعلق به قاره اقیانوسیه بوده است. پس از آن نیز قاره‌های اروپا و امریکا به ترتیب با 16.6 و 11.6 کیلوگرم به ازای هر نفر در سال جایگاه‌های بعدی را در اختیار داشته‌اند. قاره افریقا نیز با متوسط 1.9 کیلوگرم به ازای هر نفر کم‌ترین سهم را در تولید زباله‌های الکترونیکی دارد. بنابراین همان‌طور که انتظار می‌رود، رابطه مستقیمی بین سطح توسعه فناوری و میزان تولید زباله الکترونیک در نقاط مختلف دنیا وجود دارد.

سهم هر یک از انواع محصولات الکتریکی و الکترونیکی در حجم کلی زباله الکترونیک در دنیا به صورت زیر برآورد می‌شود:

• 31 درصد - تجهیزات الکترونیکی کوچک و متوسط مانند دوربین‌ها، ماشین‌های ریش‌تراش، مایکروفرها و اسباب‌بازی‌های برقی

• 28 درصد - دستگاه‌های الکترونیکی بزرگ هم‌چون ماشین‌های لباس‌شویی و ظرف‌شویی

• 17 درصد - تجهیزات تبادل‌کننده دما مانند یخچال‌ها و انواع دستگاه‌های تهویه هوا

• 15 درصد - انواع صفحه‌نمایش‌ها و تلویزیون‌ها

• 7 درصد - ابزارهای کوچک فناوری اطلاعات مانند کامپیوترها، تبلت‌ها و گوشی‌های هوشمند

• 2 درصد - لامپ‌ها

با توجه به افزایش تدریجی جمعیت انسان‌ها روی کره زمین و هم‌چنین توسعه روز‌افزون استفاده از تجهیزات الکترونیکی، سطح تولید زباله الکترونیک هر سال بالاتر از سال قبل خواهد بود. میزان تولید زباله الکترونیک از ابتدای سال جاری میلادی تا امروز در سرتاسر دنیا حدود 19.9 میلیون تن تخمین زده می‌شود. برای اطلاع به‌روز و دقیق‌تر از میزان تولید این نوع زباله در سرتاسر دنیا می‌توانید به این صفحه از وب‌سایت theworldcounts.com یا این نقشه جهانی از آمار کشورهای مختلف در تولید زباله الکترونیک مراجعه فرمایید. بر اساس گزارش واحد برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP) میزان تولید زباله الکترونیک طی 10 سال آینده در برخی کشورها مانند هند ممکن است تا 5 برابر افزایش یابد. میان کشورهای مختلف دنیا در حال حاضر ایالات متحده امریکا با تولید تقریبی سالانه 3 میلیون تن، بیش‌ترین سهم را در تولید این نوع زباله داشته و پس از آن چین با حدود 2.3 میلیون تن (بر اساس تخمین‌های سال 2010) جایگاه دوم را در اختیار دارد.

با گسترش تولید و استفاده از گوشی‌های هوشمند، سهم این دستگاه‌ها نیز در زباله‌های الکترونیک رو به افزایش است. امروزه در سطح جهانی بیش از 5 میلیارد نفر از دستگاه‌های همراه استفاده می‌نمایند. بر اساس آمارها، مالکین دستگاه‌های همراه به طور متوسط هر 24 ماه اقدام به تعویض گوشی‌های خود می‌کنند. کاربران به صورت پیوسته اقدام به خرید محصولات جدیدتر نموده و دستگاه‌های قدیمی خود را کنار گذاشته، دور انداخته یا می‌فروشند. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده، فقط در سال 2009 حدود 141 میلیون دستگاه تلفن همراه در این کشور دور ریخته شده‌ و از این میزان تنها 12 میلیون دستگاه برای بازیافت جمع‌آوری گردیده‌اند.

سرنوشت زباله‌های الکترونیک

از 50 میلیون تن زباله الکترونیک تولید شده به صورت سالانه در سرتاسر دنیا، تنها بین 13 تا 20 درصد بازیافت می‌شود. مابقی این زباله‌ها به طور معمول همراه با دیگر انواع زباله دفن گردیده یا به صورت غیررسمی و با روش‌های نادرست بازیافت می‌شود. بسیاری از کشورها بخش اعظم زباله الکترونیک خود را به دیگر کشورها انتقال می‌دهند. دریافت کنندگان زباله به طور معمول کشورهای در حال توسعه همچون هند، پاکستان، ویتنام، کنیا و فیلیپین هستند. در سال 2016 محققین دانشگاه MIT اقدام به نصب ردیاب روی 200 دستگاه الکترونیکی دور انداخته شده در امریکا نمودند. نتیجه ردیابی نشان داد که این زباله‌های الکترونیک از کشورهای مکزیک، چین، هنگ کنگ، تایوان، پاکستان، تایلند، جمهوری دُمینیک، کانادا و کنیا سردرآوردند. کشور چین مدتها به عنوان بزرگ‌ترین دریافت‌کننده زباله الکترونیک در دنیا به شمار می‌رفت. برآوردها حاکی از آن بود که در سال 2016 حدود 70 درصد از کل زباله الکترونیک دنیا به این کشور انتقال یافته است. اما با آشکار شدن حجم بالای انتقال این نوع زباله به چین و اثرات مخرب آن بر محیط زیست و سلامت انسان‌ها، این کشور در همان سال (سال 2016 میلادی) واردات بسیاری از انواع زباله الکترونیک را ممنوع کرد. به دنبال این ممنوعیت، بسیاری از کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته از جمله ایالات متحده امریکا با آشفتگی درصدد یافتن مقاصدی جایگزین برای زباله‌های خود برآمدند. بنا به گزارش رویترز در سال 2018، کشور تایلند یکی از مهم‌ترین جایگزین‌های چین بوده و به دریافت کننده بخش قابل توجهی از زباله الکترونیک در دنیا بدل گردیده است. کشور هند نیز که از گذشته در میان واردکنندگان مهم زباله الکترونیک به شمار می‌رود، با کنار کشیدن چین سهم بالاتری از این نوع زباله را دریافت می‌نماید. برآوردهای جدید نشان می‌دهد که 70 درصد از کل زباله الکترونیک موجود در این کشور، از دیگر نقاط جهان به آن‌جا انتقال یافته است. بخش قابل توجهی از این نوع زباله پس از انتقال به کشورهای مقصد، به شکلی غیررسمی و نادرست دفن شده، سوزانده شده یا قطعه‌قطعه می‌شود. گرچه در برخی موارد نیز سعی می‌شود بخشی از دستگاه‌ها تعمیر شده و برای استفاده مجدد آماده‌سازی گردند.

خطرات و اثرات منفی رهاسازی و بازیافت نادرست زباله الکترونیک

همان‌طور که اشاره شد بیش از 5 میلیارد نفر در سرتاسر دنیا مالک تلفن‌ همراه هستند. اغلب دستگاه‌های همراه از فلزات و مواد پلاستیکی ساخته شده‌اند که می‌توان آن‌ها را به منظور کاهش مصرف انرژی و منابع معدنی، مورد بازیافت قرار داد. برخی از مهم‌ترین عناصر فلزی موجود در انواع زباله‌های الکترونیک عبارتند از مس، طلا، سرب، نقره، روی و پالادیوم. محققین دانشگاه Plymouth دریافته‌اند که ساخت هر تلفن همراه نیازمند استخراج 15 کیلوگرم سنگ‌های‌ معدنی از جمله 7 کیلوگرم سنگ معدن طلا، 1 کیلوگرم سنگ سرب، 750 گرم سنگ تنگستن و 200 گرم سنگ نیکل است. از آن‌جا که تنها در سال 2018 حدود 1.46 میلیارد دستگاه گوشی هوشمند تولید گردیده است، به راحتی می‌توان با ضرب این تعداد در مقادیر سنگ معدن مورد نیاز آن‌ها دریافت که هر سال چه میزان از ذخایر معدنی کره زمین برای این منظور مصرف می‌شود. علاوه بر این‌، بایستی توجه داشت که استخراج این میزان سنگ‌های معدنی هزینه‌های قابل توجهی را به همراه داشته و صدمات مختلفی را به محیط زیست وارد می‌کند.

برخی از مردم و نهادها، تجهیزات الکترونیکی را مانند یک زباله عادی در سطل آشغال می‌اندازند. در برخی کشورها نیز به طور کلی روال صحیح و مشخصی برای جمع‌آوری و بازیافت زباله الکترونیک وجود ندارد. در چنین شرایطی اجزای دستگاه‌های الکترونیکی به همراه دیگر انواع زباله دفن شده، سوزانده شده یا در مکان‌هایی رها می‌شوند. این اتفاق اثرات مخرب مهمی را برای خاك، آب، هوا و به طور كلی محیط زیست به دنبال دارد. زباله الكترونیك می‌تواند به خاك یك منطقه آسیب جدی وارد كند. این نوع زباله در هنگام تجزیه شدن، برخی فلزات سنگین سمی از جمله سرب، آرسنیك و كادمیوم را رها می‌كند. این مواد سمی به تدریج وارد خاك شده، به گیاهان و درختان آن منطقه نفوذ می‌نمایند. بدین ترتیب این سموم وارد منابع غذایی انسان شده و می‌تواند موجب بروز مشکلات مختلف برای سلامتی و نیز نارسایی‌های بدو تولد گردد. این مواد سمی هم‌چنین ممکن است با ورود به آب‌های زیرزمینی، به رودها، دریاچه‌ها و برکه‌ها منتهی شود. از آن‌جا که اغلب حیوانات و گیاهان به این نوع آب‌ها متکی هستند، آلوده شدن این آب‌ها می‌توند منجر به مریضی یا مرگ برخی انواع موجودات زنده بی‌انجامد. این اتفاق مشکلات متعددی را از جمله برهم خوردن توازن اکوسیستم‌های طبیعی به دنبال خواهد داشت. به علاوه، انسان‌ها نیز از همین منابع آبی استفاده نموده و ممکن است از آن طریق مواد سرطان‌زایی هم‌چون سرب، باریوم، مرکوری و لیتیوم را وارد بدن خود کنند. زباله‌ الکترونیک در صورت سوزانده شدن می‌تواند هوا را نیز تحت تاثیر قرار دهد. این فرآیند موجب آزاد شدن هیدروکربن‌ها در اتمسفر گردیده و هوایی که توسط انسان‌ها و حیوانات تنفس می‌شود را آلوده می‌نماید. هیدروکربن‌های آزاد شده از زباله‌های الکترونیک بر اثر گازهای گل‌خانه‌ای در جو می‌افزاید. در حالی که به عقیده بسیاری دانشمندان گازهای گل‌خانه‌ای عامل اصلی گرم شدن كره زمین به شمار می‌رود. همچنین در برخی نقاط جهان عده‌ای برای به دست آوردن اندکی پول در میان زباله‌ها به دنبال لوازم الکترونیکی گشته و تلاش می‌کنند تا با سوزاندن قطعاتی مانند سیم‌های روکش‌دار، به مس موجود در آن‌ها دست پیدا کنند. این اتفاق نیز خود می‌تواند عاملی برای آلودگی هوا باشد.

در بسیاری مراکز غیررسمی بازیافت زباله از روش نادرست سوزاندن برای دست‌یابی به اجزا و عناصر ارزشمند مانند طلا، نقره و مس استفاده می‌شود که می‌تواند ریسک‌ها و مخاطرات مهمی را برای محیط زیست و سلامت انسان به دنبال داشته باشد. گازهای ساتع شده از سوزاندن زباله الکترونیک حاوی ذرات سمی ریزی هستند که ممکن است به بروز بیماری‌های ریوی و قلبی-عروقی در ساکنین آن منطقه بی‌انجامند. تحقیقات انجام شده در شهر Guiyu چین گویای برخی از اثرات منفی این نوع بازیافت نادرست و غیراستاندارد زباله الکترونیک است. شهر Guiyu که در جنوب شرقی کشور چین واقع گردیده، یکی از بزرگ‌ترین مراکز جمع‌آوری و بازیافت زباله الکترونیک در دنیا به شمار می‌رود. بررسی وضعیت سلامت ساکنین این شهر حکایت از مشکلات گسترده تنفسی، عصبی، استخوانی و هاضمه در میان آن‌ها دارد. به عنوان نمونه، حدود 80 درصد از کودکان شهر Guiyu از مشکلات تنفسی رنج برده و در خطر مسمومیت با سرب قرار دارند. خطرها و مشکلات ناشی از بازیافت نادرست زباله الکترونیک در این شهر، تنها به ساکنین آن محدود نمی‌گردد. برخی محققین از جمله یک پروفسور خاک و علوم فیزیکی در دانشگاه لینکن نیوزیلند به نام Brett Robinson هشدار می‌دهند که الگوهای باد در جنوب شرقی چین موجب انتشار ذرات سمی ناشی از سوزاندن زباله‌ها در Guiyu به سمت منطقه Pearl River Delta با جمعیتی 45 میلیون نفر می‌شود. بدین ترتیب، مواد سمی ناشی از زباله الکترونیک وارد زنجیره خاک-گیاه-غذا در آن منطقه گردیده و می‌تواند انسان‌ها را در معرض فلزات سنگین قرار دهد. این عناصر شیمیایی سمی به صورت زیستی تجزیه‌پذیر نبوده و برای زمانی طولانی در طبیعت باقی می‌مانند. بنابراین اثرات منفی ناشی از آن‌ها بر سلامت انسان می‌تواند نسل‌های متعددی را تحت تاثیر قرار دهد.

قوانین و محدودیت‌های مرتبط با زباله الکترونیک

پیمان Besel در زمینه کنترل انتقال و رهاسازی فرامرزی زباله‌های پرخطر، اولین و معتبرترین موافقت‌نامه بین المللی در زمینه زباله الکترونیک محسوب می‌شود. هدف اصلی این موافقت‌نامه، کاهش تبادل زباله‌های پرخطر از جمله زباله‌ الکترونیک میان کشورها به ویژه انتقال این نوع زباله‌ها از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای در حال توسعه است. یکی دیگر از اهداف آن نیز کاهش میزان مواد سمی موجود در این نوع زباله‌هاست. پیمان Besel اولین بار در ماه مارس سال 1989 میلادی برای امضا ارائه گردیده و از سال 1992 برای کشورهای امضا کننده لازم‌الاجرا گردید. تا اکتبر سال 2018 تعداد اعضای این معاهده به 187 کشور رسیده و تنها 9 کشور عضو سازمان ملل متحد که به این معاهده نپیوسته‌اند، عبارتند از ایالات متحده امریکا، سودان جنوبی، هاییتی، تیمور شرقی، سن مارینو، جزایر سالامون، فیجی، گرنادا و تووالو. البته کشورهای ایالات متحده امریکا و هاییتی نیز اگرچه در سال 2013 به جمع امضاکنندگان این معاهده پیوستند، اما هنوز قوانین داخلی مربوط به آن را تصویب و اجرایی ننموده‌اند.

بدین ترتیب کشور ایالات متحده امریکا با وجود تولید بیش‌ترین میزان زباله در دنیا، تنها کشور صنعتی و توسعه‌یافته است که به این پیمان بین‌المللی عمل نمی‌کند. در این کشور تنها برخی انواع زباله الکترونیک مانند تلویزیون‌ و مانیتور کامپیوتر، زباله پرخطر محسوب گردیده و نمی‌توانند وارد جریان زباله‌های عادی شوند. اما صرف نظر از این قانون کلی، ایالت‌های مختلف امریکا در این زمینه شرایط و قوانین متفاوتی دارند. به جز 25 ایالت که آیین‌نامه‌های مضاعفی در خصوص زباله الکترونیک وضع نموده‌اند، دیگر ایالت‌ها فاقد قوانین مشخصی برای مدیریت و کنترل این نوع زباله‌ها هستند. در این کشور ایالت کالیفرنیا پیشتاز تصویب قوانین مربوط به زباله الکترونیک بوده است. این ایالت اولین بار در سال 2004 میلادی قانونی را تصویب نمود که به موجب آن مالیات خاصی از فروش برخی دستگاه‌های الکترونیکی همچون تلویزیون‌ها‌، مانیتورهای کامپیوتر و لپتاپ‌ها گرفته شده و از منابع مالی ناشی از این مالیات برای سازماندهی و بازیافت زباله الکترونیک هزینه شود. اما این قانون شامل تلفن‌های همراه و برخی دیگر از انواع دستگاه‌های همراه نمی‌شود. در حالی‌که این نوع دستگاه‌ها سهم بزرگی از مجموع 273 هزار تن زباله الکترونیکی که هر ساله وارد ایالت کالیفرنیا می‌شود را تشکیل می‌دهند. با توجه به تغییرات پرشتاب و گسترده ایجاد شده در صنعت تجهیزات الکترونیکی و دستگاه‌های همراه، به نظر می‌رسد که این نوع قوانین نیز لازم است به صورت پیوسته مورد بازبینی و به‌روزرسانی قرار گیرند.

اتحادیه اروپا در دو دهه اخیر موضوع زباله الکترونیک را مورد توجه بیش‌تری قرار داده و قوانین مختلفی را در این زمینه تصویب و اجرایی نموده است. این اتحادیه در سال 2003 میلادی بخش‌نامه WEEE یا بخش‌نامه پسماند تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی را تصویب و به کشورهای عضو ابلاغ نمود. هدف اصلی این بخش‌نامه در آن زمان مدیریت زباله الکترونیک و انگیزه دادن به کشورهای عضو این اتحادیه برای بازیافت این نوع زباله و استفاده مجدد از آن بود. این بخش‌نامه در سال 2008 مورد بازنگری قرار گرفته و قسمتی از بخش‌نامه جدید WEEE از سال 2014 و قسمتی دیگر از سال 2018 در این اتحادیه لازم‌الاجرا شد. در دستورالعمل 2012/19/EU اتحادیه اروپا سعی شده تا پسماند تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی سازماندهی گردیده و با ممنوعیت یا کاهش تولید این نوع زباله و مدیریت بهتر آن، گام‌هایی در راستای محافظت از اکوسیستم‌های طبیعی و سلامت انسان‌ها برداشته شود. این دستورالعمل توجهی ویژه به طراحی تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی نیز دارد. بند 4 آیین‌نامه مذکور اشاره می‌کند که کشورهای عضو موظف هستند تا مدل‌ها و فرآیندهای تولید و همچنین ارتباط میان تولید‌کنندگان و شرکت‌های بازیافت‌کننده را به نحوی شکل دهند تا شرایط مناسب برای بازیابی، تفکیک و استفاده مجدد از زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی (WEEE) فراهم شود. این کشورها بایستی تمهیداتی را در پیش بگیرند تا اطمینان حاصل شود که تولیدکنندگان از طراحی‌های سازگار با محیط زیست یا به اصطلاح eco-design بهره گیرند. بدین معنی که تولید تجهیزات الکترونیکی و الکتریکی به گونه‌ای انجام شود تا بازیافت و استفاده مجدد از قطعات آن‌ها امکان‌پذیر بوده و مواد سمی غیرقابل بازیافت در ساخت آن‌ها به کار نرود. به علاوه، این دستورالعمل کشورهای عضو را متعهد می‌نماید تا کار جمع‌آوری و انتقال انواع مختلف زباله‌های الکتریکی و الکترونیکی به صورت تفکیک‌شده انجام پذیرد. بند 8 دستورالعمل 2012/19/EU نیازمندی‌های مربوط به مدیریت و برخورد مناسب با این نوع زباله‌ها را تشریح نموده است. در این قسمت ذکر شده است که اولین و پایه‌ای‌ترین نیازمندی در مواجهه با هر نوع زباله‌ الکتریکی و الکترونیکی، حذف کامل تمام مایعات از آن‌هاست. این دستورالعمل تجهیزات EEE را دسته‌بندی نموده و مشخص نموده است که هر گروه از این تجهیزات حداقل تا چه سطح بایستی بازیابی شده و مورد بازیافت یا استفاده مجدد قرار گیرند. بر اساس دستورالعمل 2012/19/EU اتحادیه اروپا، تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی به صورت زیر گروه‌بندی گردیده‌اند:

1. دستگاه‌های خانگی بزرگ

2. دستگاه‌های خانگی کوچک

3. تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات، از جمله انواع کامپیوترها

4. تجهیزات مصرف‌کننده و پنل‌های فوتوولتائیک (پنل‌های خورشیدی)

5. تجهیزات روشنایی

6. ابزارهای الکتریکی و الکترونیکی (به استثنای ابزارهای صنعتی بزرگ و ثابت)

7. اسباب‌بازی‌ها، تجهیزات ورزشی و اوقات فراغت

8. دستگاه‌های پزشکی

9. تجهیزات کنترلی و نظارتی

10. شیرآلات و نازل‌های خودکار

بدین ترتیب حداقل اهداف بازیابی برای این نوع تجهیزات در کشورهای عضو اتحادیه از ماه آگوست سال 2018 میلادی به قرار زیر تعیین گردیده است:

• تجهیزات که در گروه 1 یا 10 قرار می‌گیرند، بایستی به میزان 85 درصد بازیابی شده و حداقل 80 درصد برای بازیافت و استفاده مجدد آماده‌سازی شوند.

• تجهیزات که در گروه 3 یا 4 قرار می‌گیرند، بایستی به میزان 80 درصد بازیابی شده و حداقل 70 درصد برای بازیافت و استفاده مجدد آماده‌سازی شوند.

• تجهیزات که در گروه‌ 2، 5، 6، 7، 8 یا 9 قرار می‌گیرند، بایستی به میزان 75 درصد بازیابی شده و حداقل 55 درصد برای بازیافت و استفاده مجدد آماده‌سازی شوند.

• لامپ‌های گازی و تخلیه‌شده نیز بایستی حداقل به میزان 80 درصد بازیافت شوند.

علاوه بر قوانین و دستورالعمل‌های ذکر شده، توافق‌نامه‌های مختلف دیگری نیز طی 40 سال گذشته با هدف مدیریت و کنترل زباله الکترونیکی در سطح بین‌المللی تنظیم و به امضا رسیده است. از آن جمله می‌توان به پروتکل مونترال در زمینه مواد تخریب‌کننده اُزُن در سال 1989، پیمان چهارچوب سازمان ملل در زمینه تغییر آب‌وهوا در سال 1994، کنفرانس بین‌المللی مدیریت مواد شیمیایی در سال 1995، قطع‌نامه‌های سازمان بهداشت جهانی طی سال‌های 2006 تا 2016، توافق‌نامه پاریس 2015 در زمینه تغییر آب ‌و هوا و همچنین کنفرانس Connect 2020 Agenda برای توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در سال 2014 اشاره نمود.

بازیافت زباله الکترونیک

همان‌طور که اشاره شد، با وجود تمام تلاش‌های صورت گرفته و قوانین وضع شده در کشورهای توسعه‌یافته، هنوز بخش عمده‌ای از زباله‌های الکترونیکی سر از محل‌های دفن زباله در آورده یا سوزانده می‌شوند. برآوردها حاکی از آن است که تنها 12.5 درصد از کل زباله الکترونیک تولید شده در سرتاسر دنیا به صورت رسمی و به روش‌های استاندارد بازیافت می‌شود. حتی در برخی کشورها که از قوانین لازم برای کنترل و مدیریت این نوع زباله برخوردار هستند، بخش قابل توجهی از زباله تولیدی بر خلاف قوانین موجود به کشورهای درحال‌توسعه انتقال یافته و توسط مراکز غیررسمی به روش‌های نادرست بازیافت می‌شوند.

بازیافت صحیح زباله الکترونیک فواید مختلفی را به همراه دارد، از جمله امکان بازیابی فلزات ارزشمند به کار رفته در آن‌ها، حفظ منابع طبیعی، کاهش آلودگی‌، محافظت از اکوسیستم‌های طبیعی و ایجاد شغل. بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی آژانس حفاظت محیط ‌زیست ایالات متحده امریکا، بازیافت یک میلیون لپ‌تاپ می‌تواند انرژی لازم برای تامین برق 3.657 خانه را به مدت یک‌ سال در این کشور فراهم آورد. هم‌چنین با بازیافت یک میلیون تلفن همراه می‌توان به 34 کیلوگرم طلا، 350 کیلوگرم نقره، 16 هزار کیلوگرم مس و حدود 15 کیلوگرم پالادیوم دست یافت. به عنوان نمونه، کارخانه‌ای در کشور ژاپن که به استخراج فلزات گران‌بها از دستگاه‌های همراه می‌پردازد، ماهانه از این طریق تنها 200 تا 300 کیلو شمش طلا تولید می‌کند. دیگر مزیت مهم بازیافت زباله الکترونیک و استفاده مجدد از قطعات بازیافتی، کمک به کاهش مصرف انرژی و منابع طبیعی توسط کارخانه‌هاست. طبق ادعای ائتلاف الکترونیک TakeBack، برای تولید یک مانیتور کامپیوتر حدود 1.5 تن آب، 240 کیلوگرم سوخت فسیلی و 40 کیلوگرم مواد شیمیایی مختلف مصرف می‌شود.

با وجود تمام این مزایا، چالش‌ها و مشکلات مختلفی بر سر راه بازیافت استاندارد و صحیح زباله الکترونیک قرار دارد که مانع توسعه این کسب‌و‌کار و افزایش سرمایه‌گذاری خصوصی در زمینه بازیافت این نوع زباله می‌شود. اگرچه کمیت زباله الکترونیک به سرعت در حال افزایش است، اما کیفیت آن روندی کاهشی دارد. بدین معنی که دستگاه‌های الکترونیکی و الکتریکی روز به روز کوچک‌تر شده و نسبت به کار رفتن فلزات گران‌بها در آن‌ها کاهش می‌یابد. در نتیجه، ارزش کلی مواد قابل استخراج از این تجهیزات همواره رو به کاهش است. علاوه بر این، طی سال‌های اخیر طراحی و تولید تجهیزات الکترونیکی به سمتی پیش رفته که تفکیک، بازیافت، تعمیر و استفاده مجدد از آن‌ها را بسیار دشوار نموده است. روندی که با هدف کاهش اندازه، کاهش هزینه‌های تولید یا انحصاری کردن محصولات صورت گرفته و به قیمت دشوار شدن بازیافت زباله الکترونیک و آسیب دیدن محیط زیست تمام می‌شود.‌ بنا به دلایل ذکر شده، از یک سو حاشیه سود بازیافت‌کنندگان زباله الکترونیک کاهش یافته و از سوی دیگر بازیافت این نوع زباله دشوارتر گردیده است. در نتیجه، تمایل بخش خصوصی برای ورود به صنعت بازیافت زباله الکترونیک کاهش یافته و مشکلات موجود گاه به برچیده شدن این کسب‌وکارها انجامیده است. برخی نهادها و سازمان‌ها همچون ISRI سعی دارند تا با تدوین و توسعه برخی سیاست‌ها، دامنه شرکت‌های مجاز به تعمیر و نوسازی تجهیزات الکترونیکی را گسترش داده و شرایط را برای بازیافت‌ بهتر و بیش‌تر زباله الکترونیک بهبود دهند.

یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در بازیافت زباله الکترونیک، جداسازی و بازیابی عناصر ارزشمند از صفحه‌های مدار چاپی (printed circuit boards) و بوردهای الکترونیکی است. صفحه‌ مدارها حاوی فلزاتی ارزشمند از جمله طلا، نقره و پلاتینوم و همچنین فلزات پایه همچون مس، آهن و آلومینیوم هستند. یکی از روش‌های بازیافت زباله الکترونیک، آب کردن صفحه‌ مدارها و سوزاندن روکش کابل‌ها برای دست‌یابی به فلزات پایه و شست‌وشو با اسید برای جداسازی فلزات ارزشمند است. روش متداولی که امروزه برای بازیافت این نوع زباله به کار گرفته می‌شود، جداسازی و خرد کردن به صورت مکانیکی است. از آن‌جا که تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی متشکل از مواد مختلفی همچون پلاستیک، شیشه و فلزات هستند، فرآیند بازیافت آن‌ها در چندین مرحله انجام می‌شود تا این اجزا به خوبی تفکیک و استخراج گردند. به طور معمول فرآیند بازیافت هم توسط نیروی انسانی و هم از طریق ماشین‌های خودکار صنعتی انجام می‌شود. مراحل مختلف فرآیند بازیافت زباله‌های الکترونیک به طور کلی عبارتند از:

1. تفکیک و مرتب‌سازی دستی: تجهیزات و قطعات الکترونیکی به صورت دستی مرتب‌سازی شده و اجزایی مانند باتری‌ها، سیستم‌های UPS، کارتریج تونرها و لامپ‌های فلورسنت که نبایستی قطعه‌قطعه یا کوبیده شوند، توسط نیروی کار انسانی جدا می‌گردند.

2. خرد کردن (قطعه‌قطعه کردن): در اولین گام از کاهش اندازه، اجزای الکترونیکی به قطعات کوچک 10 سانتی‌متری خرد شده و این قطعات در دومین گام به تکه‌های کوچک‌تر و مناسب برای فرآیند تفکیک تقسیم می‌شوند. خاک‌های الکترونیکی ایجاد شده در این مرحله بایستی به روش‌های استاندارد و سازگار با محیط زیست دفع شوند.

3. تفکیک مواد فلزی از غیرفلزی: عملیات جداسازی فلزات در دو گام انجام می‌شود. ابتدا با استفاده از آهن‌ربا قطعات آهنی و فولادی از بقیه قطعات جدا می‌شوند. در گام دوم دیگر فلزات همچون آلومینیوم، مس و برنج با روش‌هایی مانند جریان‌های گردابی (Eddy currents)، شناسایی نوری و مغناطیسی، تفکیک می‌گردند.

4. جداسازی با آب: در این مرحله قطعات پلاستیکی و شیشه‌ای با استفاده از آب تفکیک می‌شوند. شیشه‌های حاوی سرب ممکن است به مراکز ذوب سرب فرستاده شوند تا پس از استخراج، برای ساخت محصولاتی همچون باتری‌ها، مانیتورهای CRT و محافظ‌های اشعه ایکس مورد استفاده قرار گیرند.‌ پلاستیک‌ها نیز بر اساس رنگ تفکیک گردیده و به مراکز بازیافت‌ پلاستیک فروخته می‌شوند.

پس از اتمام فرآیند استخراج و تفکیک، مواد خام حاصل می‌تواند برای ساخت محصولات جدید به بازیافت‌کنندگان و تولیدکنندگان مختلف فروخته شود. بوردهای الکترونیکی نیز پودر شده، ذوب گردیده و فلزات استخراج شده از آن‌ها به عنوان مواد اولیه در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌گیرند. گازهای سمی متصاعد شده حین عملیات ذوب این بوردها بایستی به درستی جمع‌آوری شده و از ورود آن‌ها به هوای آزاد اجتناب گردد.

لازم به ذکر است که این روش تفکیک مکانیکی از بهره‌وری و کارایی چندان خوبی برخوردار نبوده و امکان بازیافت بهینه زباله الکترونیک را فراهم نمی‌آورد. به همین دلیل راه‌کارهای بهینه‌تری همچون تجزیه برودتی برای بازیافت بوردهای الکترونیکی در دست مطالعه و بررسی قرار دارند.

وضعیت زباله الکترونیک در ایران

طبق اعلام سازمان حفاظت از محیط زیست ایران در اردیبهشت ماه 1398، به ازای هر ایرانی سالانه 7.4 کیلوگرم زباله الکترونیک تولید می‌شود. این در حالی‌ست که متوسط تولید سالانه زباله الکترونیک در میان کشورهای آسیایی به ازای هر نفر 3.7 کیلوگرم است. بنا بر این اطلاعات ما ایرانی‌ها هر سال حدود 2 برابر متوسط قاره آسیا به ازای هر نفر زباله الکترونیک تولید می‌کنیم. در همین راستا، به گزارش ایسنا و بر اساس تحقیقات یک شرکت دانش‌بنیان داخلی در سال 1397، هر ایرانی به طور متوسط سالانه 8 کیلوگرم پسماند الکترونیک تولید نموده و زباله الکترونیک حدود 2 درصد از حجم کل پسماندهای کشور را به خود اختصاص می‌دهد. با توجه به افزایش سالانه سطح تولید زباله الکترونیک در سرتاسر دنیا، این رقم نسبت به برآورد سازمان محیط زیست بالاتر بوده و انتظار می‌رود که در سال جاری به میزان بالاتری رسیده باشد.

با این وجود متاسفانه سازوکار اجرایی مشخص و خوبی برای مدیریت و بازیافت این نوع پسماند در کشور وجود ندارد. البته سازمان محیط زیست کشور بر اساس ماده 11 قانون مدیریت پسماندها اقدام به تهیه ضوابط و روش‌های اجرایی پسماندهای برقی و الکترونیک کرده و دولت این ضوابط را به کلیه دستگاه‌های زیرمجموعه خود ابلاغ نموده است. بد نیست بدانید که ماده 12 آیین‌نامه اجرایی قانون مدیریت پسماندها، تولیدکننده و واردکننده کالاهای برقی و الکترونیک را موظف به بازیافت آن‌ها می‌داند. همچنین دولت طبق بخش‌نامه‌‌ای دستگاه‌های مختلف را موظف نموده است که زباله الکترونیک خود را به شرکت‌های متخصص و معتبر در زمینه بازیافت این نوع زباله بسپارند. با این وجود تقریبا هیچ مستندی مبنی بر اجرای دقیق و کامل این قوانین و دستورالعمل‌ها در دست نیست. با وجود نقش غیرقابل انکار سازمان‌های دولتی و شبه‌دولتی در تولید زباله‌‌های الکترونیکی، ظاهرا اطلاعات کافی در مورد روندهای بازیافت در این ارگان‌ها در دست نیست و برخی خبرها نیز از فروش تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی از رده‌ خارج شده بعضی از این مجموعه‌ها به شرکت‌های غیر تخصصی حکایت دارند. در این میان باید به تعداد اندک و ظرفیت محدود مراکز متخصص بازیافت زباله الکترونیکی در کشور نیز اشاره کرد که حتی در صورت اجرایی شدن قوانین مذکور نیز شرایط ایده‌آلی برای سازمان‌ها در شهرهای مختلف جهت سپردن تمامی پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی آن‌ها به این مجموعه‌ها، فراهم نمی‌کنند.»

با توجه به حجم بالای تولید سرانه زباله الکترونیک در کشورمان و همچنین مضرات مهم و متعدد این نوع زباله برای محیط زیست و سلامت انسان که در این مطلب مورد اشاره قرار گرفت، ساماندهی و مدیریت این نوع پسماند بسیار ضروری بوده و بایستی مورد توجه مسئولین قرار گیرد. برای حل واقعی این مشکل لازم است که علاوه بر تصویب قوانین مناسب، وجود اراده لازم برای اجرایی شدن آن‌ها و همچنین مدیریت صحیح عملیات جمع‌آوری، تفکیک و بازیافت زباله الکترونیک، در میان جامعه نیز فرهنگ، مطالبه و احساس مسئولیت لازم در این خصوص وجود داشته باشد. امید است که با انتشار اخبار و اطلاعات مرتبط با این موضوع در رسانه‌های کشور، آگاهی کلی جامعه در این زمینه افزایش یابد. به طور یقین اگر همه ما بدانیم که با رهاسازی و دفع نادرست این نوع زباله زمینه نابودی محیط زیست و بروز بیماری‌های مختلف از جمله انواع سرطان در میان ما، فرزندان‌مان و نسل‌های آینده فراهم می‌شود، وظیفه خود خواهیم دانست که برای حل این مشکل تلاش کرده و از قوانین مربوطه تبعیت نماییم. بدین ترتیب مطالبه لازم در میان مردم ایجاد گردیده و مسئولین نیز به عنوان بخشی از جامعه به وظیفه خود عمل نموده و حل این مشکل را در اولویت‌های مهم کاری خود قرار خواهند داد.